چندی پیش، بخشی از گفتگوی خود با یکی از دوستان مذهبی را در زمینه رابطه دین و اخلاق تقدیم کردم. اخیرا همان دوست عزیز پیگیری مجددی در آن رابطه داشت که بخشی از گفتگوی جدید خود را با ایشان در اینجا ارائه می‌دهم:
******* : بحثمون رو یادتونه اون سری؟ در مورد رابطه دین و اخلاق؟
Seyedhamidhosseini : بله
******* : اگه یادتون باشه من گفتم اگه بیاییم دین رو با عقل محض ثابت کنیم دیگه بحث تسلیم مطرح نیست. شما فرمودید اینجا خود عقل می‌گه که باید تسلیم بود.
Seyedhamidhosseini : درسته.
******* : امروز حاج آقای **** یه بحثی داشتن میگفتن اگه کسی فقط از طریق عقل بخواد عمل کنه دیگه بنده خدا نیست و بنده عقله. یعنی همون بحث تسلیم که من می‌گفتم.
Seyedhamidhosseini : یعنی نباید تابع عقل بود؟! این فرمایش ایشون اصلا درست نیست. مگر اینکه منظورشون این باشه که نباید تابع خودخواهی‌ها و هوای نفس بود. که این هم دیگه ربطی به تبعیت از عقل نداره.
******* : ایشون میگفت که مثلا بعضی از افراد هستن که میگن تا ما فلسفه محرم و نامحرم رو ندونیم بهش عمل نمیکنیم. بعد میگفتن که خوب حالا که فلسفه رو فهمیدی و عمل کردی، در واقع به حکم عقلت عمل کردی نه به دستور خدا، پس بنده عقلی دیگه چون حکم خدا رو تسلیم نبودی در برابرش.
Seyedhamidhosseini : ببینید اگه کسی تابع عقل باشه میفهمه که باید دستور خدا رو عمل کرد چه فلسفه‌ش رو بفهمیم چه نفهمیم. اینکه کسی بگه حتی اگه خدا دستور داده باشه من تا فلسفه یک حکم رو ندونم عمل نمی‌کنم، چنین فردی دیگه تابع عقل نیست، تابع هوای نفس و خودخواهی‌های خودشه. چون عقلش قبلا قبول کرده بوده که باید دستور خدا رو عمل کرد.
******* : حاجی جان، بذارید این مطلب حضرتعالی رو با ایشون در میون بذارم ببینم جوابشون چیه. مجددا عرض میکنم خدمتتون.
Seyedhamidhosseini : به ایشون بگید که بالاخره ما یا عقل رو قبول داریم یا براش اعتباری قائل نیستیم. نمیشه که هر جا به نفع ما و عقاید ما بود قبولش کنیم و هر جا انطباق نداشت بگیم ناقصه و نمی‌فهمه. ما قبل از اینکه دینی رو انتخاب کنیم انسانیم و با عقلمون می‌فهمیم که دین حق کدومه. بعد از انتخاب دین، باز هم عقلمون اعتبار داره و از اعتبار ساقط نمیشه. لذا اگه مطلبی رو در دین ببینیم که احساس کنیم خلاف عقله حق داریم در موردش بپرسیم. البته از اونجایی که می‌دونیم پیشوایان دین معصوم هستن، اطمینان داریم که اگه به اونها دسترسی پیدا کنیم و ازشون بپرسیم، اونها با توضیحاتی که می‌دن نشون خواهند داد که حرف دین مطابق عقل بوده و ما متوجه منظورشون نبودیم. ولی اگه دینی بگه که تو به حرف عقلت گوش نکن و حرف من رو بپذیر، اون وقت اصلا در حقانیت اون دین شک می‌کنیم و دیگه نمی‌تونیم بهش اطمینان داشته باشیم.
******* : ببینید، مگه ما نمی‌گیم اسلام یعنی تسلیم؟
Seyedhamidhosseini : خوب؟
******* : شما می‌فرمایید که این تسلیم رو عقل باید قبول کنه و بعدش ما انجامش بدیم!
Seyedhamidhosseini : اسلام یعنی تسلیم عقل بودن.
******* : این جمله رو اولین باره دارم می‌شنوم!
Seyedhamidhosseini : نه حرف قرآن و حدیث همینه. قرآن بیش از ۳۰۰ بار می‌گه تسلیم عقل باشید، تعقل کنید، تفکر کنید. اینها معنیش چیه؟
******* : ایشون الان منبر هستن. من فردا تماس میگیرم باهاشون بعد فردا شب خبرتون میکنم.
Seyedhamidhosseini : در خدمتم.
.
.
.
******* : من با حاج آقا حرف زدم. ایشون میگن باید حیطه عقل رو مشخص کرد. در اصول دین باید طبق آیات و روایات از عقل استفاده کرد اما در فروع باید در برابر حکم خدا تسلیم بود.
Seyedhamidhosseini : خوب بنده هم عرض کرده بودم که خود عقل خیلی جاها ما رو به قرآن و سنت ارجاع می‌ده، ولی معناش این نیست که عقل ناقصه یا نباید تسلیم عقل بود. اینکه در فروع باید از قرآن و سنت پیروی کنیم خودش تسلیم بودن در برابر عقله.
******* : یه بحثی هم ایشون داشتن این بود که شیطان هم همینطوری شد استکبار ورزید. یعنی حکم خدا رو اطاعت نکرد. خوب خیلی مسائل هست که عقل نمیتونه درکش کنه.
Seyedhamidhosseini : یعنی شیطان به خاطر پیروی از عقل استکبار ورزید؟!
******* : نه، به خاطر سرپیچی از حکم خدا و تسلیم خدا نبودن.
Seyedhamidhosseini : خوب این چه ربطی به بحث ما داره؟ مگه ما گفتیم باید از حکم خدا سرپیچی کنیم؟
******* : خوب استفاده از عقل در مسائل فروع دین مثل احکام و عمل نکردن به احکام شریعت موجب سرپیچی نمیشه؟
Seyedhamidhosseini : نه اصلا.
******* : منظورم عقل همراه با هوی و هوس هست ها.
Seyedhamidhosseini : مگه عقل همراه با هوی و هوس میشه؟ هوی و هوس خیلی وقتا مانع عملکرد و اثربخشی عقل میشه، ولی همون موقع هم برای رهایی از هوس باید از عقل کمک گرفت. اصلا عقل نقطه مخالف هوی و هوسه. مشکل اینه که به نکته اصلی دقت نمیشه. عرض بنده اینه که همه جا باید تابع عقل بود و این ملاک اصلی زندگی ماست. در فروع دین هم اگه واقعا تابع عقل باشیم حتما به حرف قرآن و سنت گوش می‌کنیم. چون عقل می‌گه اینجا باید تسلیم دین باشی. هیچ وقت عقل نمی‌گه به هوی و هوست عمل کن.
******* : منظورم از عقل همراه با هوی و هوس، بحث میل شخصی بود که حاج اقای **** هم گفتن که بعضا افرادی که میخوان فلسفه یه حکم رو بدونن، هدفشون اینه که از زیرش در برن.
Seyedhamidhosseini : خوب این چه ربطی به عقل داره؟ خدا به ما عقل داده تا درست و غلط رو باهاش تشخیص بدیم. همین فرد اگه عقلش رو به کار بندازه میفهمه که در رفتن از زیر حکم خدا غیر عاقلانه و غلطه. بالاخره یا ما عقل رو قبول داریم یا اینکه می‌گیم چون تحت تاثیر میل شخصی قرار می‌گیره نمیشه بهش اعتماد کرد. اگه به عقل اعتماد نداریم پس هیچ جا نباید اعتماد کنیم. نمیشه فقط هر جا به نفع عقاید ما بود بگیم عقلانی و خوبه. اگه به عقل اعتماد نداریم پس در انتخاب دین هم باید احتمال بدیم که چون میل به پذیرش این دین داشتیم از عقل تاییدش رو گرفتیم.
******* : در اصل معنی حرف شما این میشه که عقل کامل بودن دین رو میفهمه و در نتیجه بهش عمل میکنه. درسته؟
Seyedhamidhosseini : بله.
******* : پس عبودیت هم تابع عقله دیگه با این مطلب.
Seyedhamidhosseini : بله همین طوره. همه چیز تابع عقله.
******* : حالا بحث اون مواردی که عقل درک نمیکنه چی؟ مثل همون بحث قیامت و مرگ انسان و …
Seyedhamidhosseini : اینها رو هم خود عقل باید تشخیص بده که درک میکنه یا نه. یعنی کسی نمیتونه به عقل بگه تو حق نداری اینجا رو درک کنی. این عقله که خودش یه جاهایی تشخیص می‌ده که چون اطلاعات لازم رو در اختیار نداره نمیتونه اظهار نظر کنه. و خود عقل تشخیص می‌ده که این اطلاعات رو از چه کسی میشه گرفت.
******* : درست. اجازه بدید من روش فکر کنم باز مزاحمتون می‌شم.
Seyedhamidhosseini : خواهش میکنم. من در خدمتم.