واجب‌الوجود و توحید

مفهوم واجب‌الوجود مفهوم عمیق و گسترده‌ای است که می‌توان با تحلیل و دقت در لوازمش، حقایق زیادی را به دست آورد. طی یادداشتهای گذشته وجود چنین حقیقتی در عالم با دلیل عقلی اثبات شد. پس از روشن شدن اصل واقعیت واجب‌الوجود گفتیم که با تحلیل عقلی و دقت در چنین مفهومی می‌توانیم صفات و ویژگیهای آن را اجمالا درک کنیم. ضمن آخرین یادداشت در این خصوص، راز کمال مطلق بودن و بی‌انتهایی واجب را بیان کردیم. با این توضیحات مشخص شد حقیقتی که در فلسفه به عنوان واجب‌الوجود اثبات می‌شود، دقیقا همان ویژگیهای خدای قادر متعال و بی‌انتهای ادیان را دارد و چیزی جز آن نیست. اکنون با توجه به همان نکات می‌خواهیم یکی دیگر از ویژگیهای مهم واجب یعنی یگانگی و یکتایی او را اثبات کنیم.

در این بحث نیز می‌توانیم با تحلیل منطقی و دلیل عقلی ثابت کنیم که واجب‌الوجود یکتا و یگانه است و اساسا از نظر عقل، وجود دو واجب در هستی امکان‌پذیر نیست. اما پیش از ذکر دلیل این موضوع لازم است به این نکته توجه کنیم که توحید و یگانگی خداوند دارای ابعاد و جنبه‌های گوناگونی است که همۀ این ابعاد مبنای عقلی و منطقی دارد. معمولا توحید را به توحید ذاتی، توحید صفاتی و توحید افعالی تقسیم می‌کنند. هر یک از جنبه‌های توحید نیز دارای مفاهیم و معارفی عمیق و ارزشمند است که آشنایی با آنها می‌تواند تاثیر شگرفی بر نگاه و زندگی انسان بگذارد. به جرات می‌توان ادعا کرد که خلاصه و عصارۀ همۀ تعالیم اسلام توحید است و معرفت نسبت به توحید نظری، ثمراتی باور نکردنی را در توحید عملی به همراه دارد.

توحید ذاتی به معنی یگانگی و یکتایی خداست. اما توحید ذاتی نیز دو جنبۀ عمیق و زیبا دارد. خداوند هم واحد است و هم احد. به عبارت دیگر دو نوع توحید برای خدا مطرح است. یکی توحید واحدی و دیگری توحید احدی. توحید واحدی به معنی یگانگی خداوند است. یعنی جز ذات مقدس او هیچ واجب‌الوجود بالذاتی نیست و او هیچ شریکی ندارد. اما توحید احدی به معنی یک‌پارچگی و بساطت ذات خداوند و عاری بودن او از هر نوع جزء و ترکیب است.

بی‌شک موضوع توحید و معارف مربوط به یگانگی خداوند از شیرین‌ترین و مؤثرترین مباحث اعتقادی است. امیدوارم بتوانم در یادداشتهای آینده به تشریح بخشی از این معارف زیبا و پرکاربرد بپردازم.